zobacz też: Czerwona Lista Gatunków Zagrożonych (The IUCN Red List of Threatened Species)
Polska Czerwona Księga
Dla Polski czerwoną księgę zwierząt opracowuje Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, przy współpracy z kilkudziesięcioma naukowcami za całej Polski.
Po raz pierwszy dokonano tego w 1992 roku. Najnowsze dwutomowe wydanie to:
* Tom I - Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce, red. Zbigniew Głowaciński, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2001
* Tom II - Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce, red. Zbigniew Głowaciński & Janusz Nowacki, Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie & Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, 2004
W tym wydaniu wymieniono 2769 gatunków na (jak się ocenia) 33-47 tys. gatunków występujących w Polsce.
W 2002 roku Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie opublikował Czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, która jest uproszczoną formą "czerwonej księgi", uwzględniając przy tym szerszą skalę zagrożeń.
Kategorie zagrożenia gatunków w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt:
EX - gatunki całkowicie wymarłe, które na terenie Polski miały swoją ostatnią (tur) lub jedną z ostatnich (tarpan) ostoi na świecie
EXP - (Extinct in Poland) gatunki wymarłe lub prawdopodobnie wymarłe w Polsce, których występowania w Polsce nie potwierdzono od około półwiecza (np. norka europejska, strepet, jesiotr zachodni), bądź notowane jeszcze później, ale nie ma wątpliwości, że co najmniej od dekady wygasły w kraju ich ostatnie stanowiska i wyginęły ostatnie rozmnażające się osobniki (np. suseł moręgowany, drop).
14 gatunków kręgowców:
suseł moręgowany Spermophilus citellus
norka europejska Mustela lutreola
jesiotr zachodni Acipenser sturio
drop Otis tarda
jaszczurka zielona Lacerta viridis
karliczka Porzana pusilla pusilla
kobczyk Falco vespertinus
pustułeczka Falco naumanni
sęp płowy Gyps fulvus
strepet Tetrax tetrax
krzyżodziób sosnowy Loxia pytyopsittacus
nur czarnoszyi Gavia arctica
pardwa mszarna Lagopus lagopus
siewka złota Pluvialis apricaria
CR - gatunki skrajnie zagrożone, których liczebność w stanie dzikim zmalała do poziomu krytycznego (są to rzędy wielkości od jednostek do setek osobników) bądź takie, których tempo zanikania ( w sensie liczebności i /lub areału) kształtuje się w odpowiedniej skali wartości przyjętej przez IUCN. Uratowanie gatunków tej kategorii zagrożeń jest raczej niemożliwe bez specjalnej aktywnej ochrony, skierowanej również na usuwanie przyczyn wymierania.
22 gatunki kręgowców:
kozica Rupicapra rupicapra
bekasik Lymnocryptes minimus
dzierzba rudogłowa Lanius senator L.
dzierzba czarnoczelna Lanius minor L.
gadożer Circaëtus gallicus (J. F. Gmelin, 1788)
głuszec Tetrao urogallus
kraska Coracias garrulus
kulon Burhinus oedicnemus L.
łęczak Tringa glareola L.
mornel Charadrius morinellus syn. Eudromias morinellus
orlik grubodzioby Aquila clanga
orzełek włochaty Hieraaetus pennatus
rybitwa czubata
rybitwa popielata
sokół wędrowny
świstun
żołędnica.
nagórnik
modraszek gniady,
wąż Eskulapa
łosoś szlachetny Salmo salar L.
głowacica Hucho hucho
iglicznia Syngnathus
EN - gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone ze względu na małą populację (mniej więcej na poziomie lub poniżej populacji minimalnej zdolnej do przeżycia - MVP), porozrywany zasięg i/lub niepokojące tempo zanikania populacji (w sensie liczebności i/lub areału) odpowiadające kryteriom tej kategorii zagrożeń ustanowionej przez IUCN. (24 gatunki):
batalion, cietrzew, koza złotawa, minóg morski, nocek łydkowłosy, orzeł przedni, podgorzałka, suseł perełkowany, świstak, troć jeziorowa, zając bielak, żółw błotny, żbik, żubr.
VU - gatunki wysokiego ryzyka narażone na wyginięcie ze względu na postępujący spadek populacyjny (choćby tylko lokalny), straty siedliskowe lub nadmierną eksploatację , jednak zanotowany lub prognozowany dla tych gatunków proces zanikowy jest odpowiednio wolniejszy niż w przypadku taksonów poprzednich kategorii. Do kategorii tej mogą należeć gatunki, których populacje są jeszcze stosunkowo liczne, ale nie mające dobrych perspektyw rozwojowych. Ich dalszy regres może nastąpić i nasilać się jeśli nie zostaną usunięte przyczyny zagrożenia.
(15 gatunków):
gniewosz plamisty, minóg rzeczny, piekielnica, sowa błotna, wodniczka
NT - gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia, które nie kwalifikują się jeszcze do kategorii taksonów bezpośrednio zagrożonych, chociaż przejawiają oznaki spadku populacyjnego i wymagają specjalnego nadzoru(30 gatunków):
piskorz, ryjówka średnia, ryś, wilk, niedźwiedź
LC - gatunki na razie nie zagrożone wymarciem, z różnych powodów wpisane do Czerwonej Księgi (23 gatunki):
mroczek posrebrzany, morświn, podkowiec duży, rzęsorek mniejszy, traszka karpacka,.
Łącznie do Księgi wpisano 130 gatunków.
EX - gatunki wymarłe w Polsce
Tarpan Equus ferus silvestris (nazwa przyjęta w 2003 przez Międzynarodową Komisję Nomenklatury Zoologicznej - the International Commission on Zoological Nomenclature, gdyż naprzemiennie i nie rzadko błędnie używano nazwy Equus caballus obecnie używanej tylko dla koni pochodzących od lini koni udomowionych)
W okolicach Puszczy Białowieskiej Tarpany przetrwały do 1780 roku, kiedy to zostały odłowione i umieszczone w zwierzyńcu hrabiów Zamoyskich koło Biłgoraja. W 1808 roku z powodu panującej biedy zostały one rozdane okolicznym chłopom, tam w wyniku krzyżowania z lokalnymi końmi wykształciła się rasa nazwana przez prof. Vetulaniego konikiem polskim. Ów naukowiec rozpoczął w 1936 roku pracę nad odtworzeniem dzikich tarpanów leśnych w Puszczy Białowieskiej na bazie koni polskich. W czasie II wojny światowej hodowla ta została zniszczona, a część koników wywieziono do Niemiec. W 1949 ocalałe koniki trafiły do Popielna, tam w Instytucie Genetyki i Hodowli Doświadczalnej PAN prowadzi się nad nimi badania naukowe i hodowlę zachowawczą. Przebywają one na otwartej przestrzeni, opieka ogranicza się do podawania siana w zimie. W podobnych warunkach są też utrzymywane w Stacji Doświadczalnej Akademii Rolniczej w Poznaniu. (wikipedia)
Z zachowanych opisów wynika, że Tarpan był małym konikiem (w kłębie ok. 130 cm) koloru popielatego. Na grzbiecie miał ciemną, wyraźną pręgę przebiegającą wzdłuż kręgosłupa oraz pręgowane nogi. Grzywa Tarpana była krótka i stojąca.
Rysunek Borisova z 1841 roku: 
Rysunek na podstawie opisów: 
Peter Maas 2004-2005
Uzasadnienie IUNC z 1996 do uznania Equus ferus za gatunek wymarły w stanie dzikim:
Z tych trzech podgatunków dzikich koni, które żyły na wolności do około 1500 roku, całkowicie wyginęły dwa, a trzeci przetrwał jedynie w hodowlach odtwarzających ten gutunek.
Dzike konie z podgatunku Equus ferus silvestris (Equus gmelini silvatica Vetulani) - leśne Tarpany żyły w wschodniej Europie (Polska, Litwa, Białoruś i Niemcy) do XVIII w - ostatni egzemplarz zabito w 1814 roku (Novak 1999).
Podgatunek nazywany stepowy Tarpan Equus ferus ferus (Equus gmelini Antonius), zamieszkiwał stepy południowej Rosji i Ukrainy. Przyczynami wyginięcia Tarpanów było krzyżowanie się z koniem domowym, zabijanie ich dla sportu, oraz gwałtowna ekspansja rolnicza w obszar stepów w XIX wieku. Ostatni znany dziki osobnik zmarł na Ukrainie w 1879 roku (Novak 1999).
Koń Przewalskiego E. ferus przewalskii trzeci podgatunek dzikiego konia, jako jedyny przetrwał do dziś, aczkolwiek tylko jako zwierzęta hodowlane. Ostatni raz dziko żyjace osobniki tego podgatunku widziano w 1969 roku w Mongolii.
link:http://www.petermaas.nl/extinct/speciesinfo/tarpan.htm
Tur Bos primigenius - wymarły gatunek ssaka z rzędu parzystokopytnych, przodek niektórych ras bydła domowego Bos taurus. Z opisów w starych kronikach i zachowanych drzeworytów wynika, że tur był bardzo podobny do dużych ras bydła. Materiał wykopaliskowy jest niewielki.
Przodkowie tura pojawili się w Europie w epoce lodowcowej. Pierwotnie tur występował w kilku odmianach na obszarach leśnych Azji i Europy oraz na północy Afryki. W miarę rozwoju rolnictwa ich powierzchnia kurczyła się, a wraz z nią jego środowisko życia. Tury zniknęły najpierw z Europy Zachodniej, koło X wieku z Francji, między XI i XII wiekiem z Niemiec. W XIV wieku żyły już tylko na Mazowszu, zaś przywilej polowania na tury był jedynie w rękach książęcych.
Od początku XV wieku główna ostoja turów, Puszcza Jaktorowska jest specjalnie chroniona na mocy traktatów książęcych. Mimo tego, wedle ilustracji z 1557 roku, w puszczy żyje zaledwie 50 turów, w 1559 roku - 24, w 1601 roku - tylko cztery. Ostatnia samica padła z przyczyn naturalnych w 1627 roku.
EXP - Extinct in Poland
Suseł moręgowany Spermophilus citellus syn. Citellus citellus - niewielki gryzoń (240 - 340 gramów), przy czym samiec jest większy od samicy. Ubarwienie żółtawoszare (grzbiet i boki) z gęsto ułożonymi, nieregularnymi brązowo-szarymi prążkami.
Zamieszkują nizinne i wyżynne tereny otwarte, zwłaszcza ugory, suche często kamieniste łąki, pastwiska, skarpy i nasłonecznione pagórki. Spotyka się go także na drogach i miedzach śródpolnych. Unika lasów i terenów wilgotnych. Występowanie susła moręgowanego ogranicza się do ternów Europy Środkowej i Wschodniej oraz Azji Mniejszej. Niemal wszędzie jego liczebność spada, grozi mu całkowite wyginięcie.
W Polsce suseł moręgowany wyginął całkowicie na przełomie lat 70. i 80. Obecnie występuje tylko suseł perełkowany. Główną przyczyną wymierania susła w Polsce była likwidacja dużych obszarów pastwisk i ugorów, a także likwidacja korytarzy ekologicznych.
W roku 2004 susły moręgowane zostały sprowadzone ze Szwajcarii i z budapeszteńskiego ZOO w celu reintrodukcji. Susły przechowywane były w poznańskim ZOO. Ich potomstwo zostało wypuszczone w województwie opolskim, gdzie zaobserwowano ostatnie egzemplarze tych zwierząt żyjące na wolności.
W roku 2005 wypuszczono pierwszą grupę 79 susłów między Kamieniem Śląskim a Kamionkiem.
W połowie lipca 2006 w Kamieniu Śląskim wypuszczono na wolność największą do tej pory grupę.
Odbudową populacji susła w Polsce zajmuje się Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra" przy udziale Stowarzyszenia Ochrony Przyrody BIOS i Ogrodu Zoologicznego w Poznaniu, a także pracowników uniwersytetów z Poznania i Opola. Na stronie Program Suseł wszystko na temat programu oraz info o gatunku (pełna systematyka, opis gatunku, tryb życia).
Norka europejska Mustela lutreola - ssak z rodziny łasicowatych spotykany w całej Europie. Poluje na małe ssaki, płazy, bezkręgowce i ptaki. Norka europejska jest gatunkiem zagrożonym na skutek wprowadzanie do ekosystemu, znacznych ilości jej amerykańskiej, większej oraz sprawniejszych krewniaczki.
Budową ciała norka europejska przypomina tchórza jest jednak od niego mniejsza. Jej szyja ma prawie taką samą szerokości co głowa. Norka europejska ma układ zębów: 3131/3132. Samica ma zwykle 4 pary sutków i waży ok. 0,6 kg. Samiec osiąga ciężar 0,9 kg. Norki amerykańskie są zwykle cięższe i mogą ważyć nawet do 1,5 kg. Długie ciało norki europejskiej pokrywa połyskujące, ciemnobrązowe lub czarne futro, z białą łatką na szyi. Od norki amerykańskiej różni się budową nóg, które są dłuższe i bardziej nadają się do chodzenia niż pływania. Większość norek ma białe łatki na pyszczku, które są charakterystyczne dla każdego osobnika. Norki europejskie częściej niż amerykańskie mają białe łatki od górnej strony pyszczka.
Nieliczne osobniki żyją w pewnych regionach Hiszpanii, Francji, Rumunii, Szwecji i Polski. W Rosji norki europejskie nie przekraczają na wschód granicy Uralu. Obecnie w Polsce norka praktycznie wymarła, a nieliczne osobniki żyją jeszcze w innych krajach starego kontynentu.
Jesiotr zachodni Acipenser sturio - gatunek wędrownej, anadromicznej ryby z rodziny jesiotrowatych. Występuje w europejskich strefach przybrzeżnych Oceanu Atlantyckiego, w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym.
Dawniej uważano, że jest mieszkańcem Morza Bałtyckiego jednak badania DNA wykazały, że to jesiotr ostronosy ze wschodnich brzegów Ameryki Północnej zasiedla Bałtyk. Jesiotr zachodni do rozrodu potrzebuje cieplejszej wody o temperaturze co najmniej 20 °C a jesiotr ostronosy zadowala się temperaturą 13,3 – 17,8 °C.
Jego pokarm stanowi fauna denna, którą wygrzebuje z miękkiego podłoża ryjkowatym pyskiem. Głównie są to mięczaki, skorupiaki, larwy owadów, niekiedy drobne ryby. Osiąga do 4 m długości i 300 kg masy ciała. Tarło odbywa od kwietnia do końca sierpnia w rzekach o kamienistym dnie niekiedy daleko ujścia.
W Polsce objęty ścisłą ochroną. Od około trzydziestu lat ryb tych prawdopodobnie nie ma w polskich wodach; ostatnie jesiotry obserwowano lub łowiono w Zatoce Gdańskiej i w Wiśle między Chełmnem a Toruniem. Niektórzy rybacy twierdzą jednak, że sporadycznie nadal je spotykają w dawnych siedliskach. Do wymarcia tego gatunku w Polsce przyczyniły się nadmierne połowy, silne zanieczyszczenie Bałtyku i większych rzek, budowa portów oraz zapór.
Drop Otis tarda tarda ptak z rodziny dropiowatych Otididae, rzędu żurawiowych gruiformes, kiedyś zamieszkiwał zachodnią Polskę, ostatnie osobniki widziano w Wielkopolsce w 1986 roku.
Zasięg występowania to Europa Środkowa i Wschodnia, jednakże w wielu miejscach już nie występuje. Izolowana populacja zachowała się na półwyspie iberyjskim, pozostałe żyją głównie na Węgrzech. Sporadycznie zalatuje do Polski.
Drop prowadzi osiadły tryb życia, w przeciwieństwie do podgatunku azjatyckiego Otis tarda dybowski. Preferuje otwarte tereny z niską roślinnością jak stepy, pola zbóż. Gniazda buduje na ziemi.
Drop jest ptakiem pokaźnych rozmiarów - rozpiętość skrzydeł do 220 cm, a waga do 17 kilogramów, przy czym samica jest znacznie mniejsza.
.
.
.
Strepet Tetrax tetrax syn. Otis tetrax gatunek również z rodziny dropiowatych, występuje w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej Europie, północno-zachodniej Afryce i środkowo-zachodniej Azji. Podobnie jak drop zamieszkuje otwarte tereny - stepy, suche łąki i uprawy, najczęściej roślin motylkowych i rzepaku. Jest ptakiem znacznie mniejszym od dropa - rozpiętość skrzydeł do 85 cm, waga 600 - 950 g.
W Polsce strepet gnieździł się jeszcze do początków XX w., obecnie sporadycznie zalatuje do wschodnich rejonów kraju.
Sęp płowy Gyps fulvus Sęp płowy jest rozmieszczony szeroko, lecz fragmentarycznie na terenach południowej Europy, która stanowi mniej niż połowę jego światowego zasięgu występowania, który obejmuje też północną i wschodnią Afrykę oraz góry Azji. Sporadycznie zalatuje do Polski. Nie ma potwierdzonych dowodów na gniazdowanie tego gatunku w Polsce, mimo to zachowane są informacje o lęgach sępa płowego w południowej Polsce min. w 1848 r. nad Morskim Okiem w Tatrach (Wodziki 1851) i w Pieninach w 1914 (Sitowski 1916).
Rozpiętość skrzydeł - 240 280 cm, waga od 7 do 11 kilogramów. Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy.
sęp płowy z ogrodu zoobotanicznego w Myślęcinku fot. vada
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Jaszczurka zielona Lacerta viridis
CR - gatunki skrajnie zagrożone w Polsce
Kozica Rupicapra rupicapra tatrica - Kozica tatrzańska jest endemitem - Tatry to jedyne miejsce, gdzie występuje. Spotkać ją można na całym obszarze Tatr, w piętrze hal i turni, liczniejsza jest w niemal zamkniętych dla ruchu turystycznego Tatrach Bielskich.
Wbrew nazwie, kozica nie jest krewniaczką kozy, ale jedynym europeskim gatunkiem antylopy. Inne gatunki kozic żyją w Alpach i innych wysokich górach naszego kontynentu.
Kozica jest gatunkiem zagrożonym wyginięciem. Ich liczba jest nipokojąco mała i wciąż spada. W 2000 roku było ich (po obu stronach granicy) 288 sztuk, w 2001 - 228 sztuk. W 2002 roku pierwszy raz zaobserwowano tendencję wzrostową: naliczono 300 kozic. Ważną przyczyną wymierania tych zwierząt jest zakłócanie ich spokoju przez ludzi.
